انرژی هسته ای ایران از آغاز تا امروز

صفحه معرفی استاد محمودی در سایت حقوقدان

در سخنرانی امروزابتدا نگاهی از منظر حقوق بین الملل به موضوع مشکل برنامه هسته ای ایران می کنم و سپس از وضع فعلی این مشکل که به نظر من مهمترین مسأله سیاست خارجی ایران در پنجاه شصت سال اخیر ایران است ارزیابی کوتاهی می نمایم . آن چه می گویم نظریات من به عنوان محقق حقوق بین المللی است و البته چنانچه محقق دیگری بر اساس همین داده ها بخواهد مساله را تجزیه و تحلیل کند ممکن است به نتیجه دیگری برسد و البته این از خصوصیات تحقیقات علمی است که همه محققین لزوما به یک نتیجه واحد نمی رسند .

گذری و نظری بر تاریخچه معا هده منع تولید و تکثیر سلاح های هسته ای NPT

موضوعی که الان موجب این همه جنجال شده و در صدر مسایل مهم سیاست خارجی کشورهای بزرگ دنیا یعنی آمریکا، انگلیس، فرانسه و آلمان قرار گرفته ، موضوع برنامه انرژی هسته ای ایران است.

مقام های کشورهای مزبور در بالا ترین سطح سیاسی، برای هر موضوعی دیگری که با یکدیگر دیدارمی کنند، به موضوع پرونده هسته ای ایران هم می پردازند. اهمیت این موضوع محدود به ایران نمی شود هیچ موضوع مربوط به ایران تا کنون این چنین در سطح بین المللی اهمیت پیدا نکرده است

علت و اساس این مشکل بر می گردد به سال 1968 در این سال با ابتکار کشورهای غربی دارای فناوری هسته ای پیمانی منعقد شد که به پیمان منع تولید و تکثیر سلاح های هسته ای معروف است.

این پیمان در آن سال توسط تعداد زیادی از کشورها امضا شد. معمولا پیمان هایی که بین کشورها امضا می شود فوری لازم الاجرا نمی شوند . لازم الاجرا شدن مدتی طول می کشد و این طول کشیدن برای این است که متن پیمان بعد از امضا شدن معمولا به مجلس کشور فرستاده می شود و در مجلس باید متن پیمان را بر رسی کنند و اگر نماینگان به این نتیجه رسیدند که پیوستن به این پیمان اشکالی ایجاد نمی کند این پیمان تایید و سپس تصویب می شود.

بنابر این امضا کردن یک سند الزام حقوقی همه جانه و قطعی ایجاد نمی کند. NPT در سال 1970 لازم الاجرا شد.در مذاکراتی که مابین سال های 65 تا 68 برای انعقاد NPT صورت گرفت. یک پاره ای از کشورها از جمله هند که امروز یک بازیگران اصلی است، خیلی سخت گیری می کردند و این پیمان را نقد می کردند.

نظر هند و پارهای از کشورهای جهان سوم این بود که پیمانی در حال شکل گرفتن است که هدف عمده آن بستن دست و بال کشورهای فاقد فناوری هسته ای است. به نظر هند کشورهای غربی فناوری هسته ای را بدست آورده بودند و حتی بمب هسته ای هم داشتند وحال که نوبت کشورهای جهان سوم رسیده بود که فناوری هسته ای بدست آورند، غربی ها سعی داشتند که جلوی این امر را بگیرند .هند نهایتا پیمان را امضا نکرد. به تبعیت هند پاکستان هم پیمان را امضا نکرد . همان طور که می دانید هر دوی این کشورها امروز قدرت های هسته ای هستند.

اهداف پیمان:

این پیمان سه هدف متفاوت دارد

هدف اول:
هدف اول منع گشترش سلاح های هسته ای است . یعنی از تولید سلاح های هسته ای جدید جلوگیری شود.

هدف دوم:
هدف دوم خلع سلاح هسته ای است. کشورهایی دارای سلاح هسته ای متعهد شدند که بتدریج و حداکثر ظرف 25 سال از تاریخ لازم الاجرا شدن پیمان همه سلاح های هسته ای خود را از بین ببرند.
پیمان ها ی بین المللی معمولا زمان اعتبار محدود ندارند ، ولی این پیمان از ابتدا قرار بود 25 سال بیشتر اعتبار نداشته باشد. بنابر این چون پیمان در سال 1970 لازم الاجرا شد تا سال 1995 ادامه داشت.

هدف سوم:
هدف سوم که مربوط به وضع ایران هم می شود استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای است . خود پیمان این امکان را ایجاد کرده بود که کشورهای عضوبرای مقاصد صلح آمیز از انرژی هسته ای استفاده کنند.

چند ماده از این پیمان که از اهمیت خاصی بر خوردار هستند

ماده سوم NPT

یکی از مواد مهم NPT ماده سوم آن است. بنابر این ماده کشورهای عضو موظفند موافقت نامه ای دو جانبه با آژانش بین المللی انرژی اتمی منعقد کنند. این آژانس طبق معاهده NPT به عنوان دستگاه ناظر اجرای صحیح تعهدات کشورهای عضو تعین شده است موافقت های دو جانبه اعضای NPT با آژانس بین المللی را موافقت نامه های پادمان یا Agrements Safeguard می نامند که در واقع موافقت نامه ضمانت اجرای صحیح NPT است .
منظور از موافقت نامه پادمان این است که کشور عضو طی ترتیباتی با آژانش اجازه دهد که از تاسیسات هسته ای کشور عضو بازدید کند و تایین کند که آیا کشور فعالیت های هسته ای کشور واقعا صلح آمیز است یا خیر. ایران هم البته چنین توافقنامه پادمان با آژانس بین المللی انرژی هسته ای را امضا کرده است.

ماده چهارم NPT

ماده ای که ایران به آن بسیار استناد می کند و بخش اصلی استدلال های خقوقی اش را برمبنای آن قرار می دهد ماده چهارم NPT است. این ماده معنی چند پهلویی دارد. و چون مهم است اجازه بدهید من آن را بخونم. این ماده از دو بند تشکیل شده است.

مضمون بند اول این ماده چهار این است که هیچ چیز دراین پیمان نباید به نحوی تفسیر شود که بر حق جدایی ناپذیر همه اعضای این پیمان به توسعه تحقیقات مربوط به تولید و استفاده از انرژی هسته ای برای مقاصد صلح آمیز بدون تبعیض و مطابق سایر مواد این پیمان تاثیر بگذارد.

به این ترتیب این بند تاکید بر این دارد که استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای حقی جدایی ناپذیر است.

بند دوم ماده 4 اعضای این پیمان متعهد می شوند که به کامل ترین وجه از حق شرکت در مبادله ابزار، مواد،اطلاعات علمی و فنی برای استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای بر خوردار شوند و چنین مبادله ای را تسهیل کنند.

این بند کشورهایی دارای فن آوری هسته ای راموظف ساخته که به کشورها ی فاقد چنین فن آوری کمک لازم را برای دستیابی به فن آوری بنمایند . این کمک می تواند هم به صورت فردی و هم با مشارکت سایر اعضا و از طریق آژانس بین المللی انرژی هسته ای معطوف به کشورهای عضوی
که فاقد سلاح هسته ای هستندو الاالخصوص کشورهای جهان سوم باشد.
از دیدگاه کشورهای جهان سومی روشن است که کشورهای غربی صاحب فن آوری هسته ای از نظر حقوقی موظف اند که فن آوری هسته ای برای مقاصد صلح آمیز به کشورهای فاقد آن انتقال دهند ولی چنین نکرده اند. من تا چند لحظه دیگر علت کوتاهی کشورهای غربی را در این زمینه توضیح می دهم. این کوتاهی نه در مورد ایران بلکه همه کشورهای جهان سوم بوده است.

در حال حاضر 189 کشور دنیا از مجموع 192 کشور عضو سازمان ملل عضو این پیمان هستند و آن را تصویب کرده اند .کمتر پیمان بین المللی را پیدا می کنید که این تعداد کشور عضو دارد.

گذری بر پیشینه برنامه هسته ای ایران

ایران در سال 1970 و به عنوان یکی از اولین کشورها این پیمان را تصویب کرد و کمی بعد سازمان انرژی اتمی ایران را تاسیس نمود. در دهه 1350 تعدادی از فارق التحصیلان ایرانی در رشته های مربوط به انرژی هسته ای در استخدام این سازمان مزبور در آمدند و عده ای دانشجو به خارج از ایران فرستاده شدند.

پیش از انقلاب ایران موفق شد یک ساختار زیر بنایی این سازمان را ایجاد بکند، . فرصتی برای این که طرحی را به طور کامل راه اندازی نماید نشد.

نکته جالب اینکه پروزه بوشهر و ساحت اولین راکتور هسته ای ایران به آلمان سپرده شد. فرانسه پروژه دارخوین را به عهده گرفت. آمریکا یکی از تشویق کنندگان عمده ایران برای از سرمایه گذاری در برنامه انرژی هسته ای ایران بودو اعتقاد داشت که ایران تا سال 2000 باید حدود 22000 مگاوات انرژی هسته ای تولید کند. ذکر این سابقه با توجه به موضع فعلی کشورهای یاد شده جلب توجه است.

بی تاثیر شدن ماده چهارم

در فاصله زمانی کوتاهی پس از لازم الاجرا شدن NPTدر سال 1970 کشورهای غربی متوجه اشکالات اساسی این پیمان شدند.انجام اولین آزمایش اتمی هند در سال 1974 باعث افزایش پیش از پیش نگرانی کشورهای باشگاه اتمی دنیا گردید. برای این کشورها روشن بود که کشورها حقیقت را در مورد ماهیت برنامه اتمی خود اعلام نمی کنند. بعلاوه این کشورها به نقاط ضعف نظام بازرسی آژانس از تاسیسات هسته ای کشورها ی عضو پی بردند.

نگرانی ناشی ازپنهان کاری کشورها و ضعف سیستم بین المللی بازرسی باعث شد که کشورهای غربی در سال 1976 تصمیمی نا نوشته گرفتند که امروزه در گفتگوهای مربوط به برنامه هسته ای به عنوان خط مشی 76 از آن نام برده می شود.

خط مشی 76 عبارت از یک تعهد نامه نا نوشته میان کشورهای دارای فناوری هسته ای بود که از اجرای تعهدات ماده چهار پیمان NPT در قبال کشورهای فاقد سلاح های هسته ای خود داری نمایند.
کشورهای دارای فناوری هسته ای شفاها به هم دیگر قول دادند که هیچ نوع کمکی هسته ای به کشوری که تا آن زمان فاقد چنین فن آوری نبودند ننمایند.

در نتیجه برای کشورهایی نظیر ایران و اصولا کشورهای جهان سوم که به فن آوری هسته ای دست نیافته بودنداستفاده از امکانات ماده چهار و دست یابی به فن آوری بسیار مشکل و حتی غطر ممکن شد. از همان سال ها هم کشورهای غربی برای تحصیل دانشجویان کشورهای جهان سوم در رشته های مربوط به دانش هسته ای در دانشگاه های اروپا و آمریکا مقرر داشتند.

کنترل شدید کشورهای غربی ادامه یافت و کشورهای جهان سوم هم یا با همکاری پاره ای از کشورهای دیگر دنیا و یا با استفاده از بازار سیاه به پیشبرد فن آوری لازم سعی می نمودند.

این وضع تا سال1990 ادامه داشت دراین سال دو موضوع مساله هسته ای کشورهای جهان سوم را حاد نمود. موضوع اول حمله عراق به کویت و متعقب آن حمله نیروهای متحد به رهبری آمریکا برای بیرون راندن عراق از کویت بود.

در جریان این حمله اطلاعات زیادی در مورد برنامه پیش رفته عراق در زمینه فناوری هسته ای بدست آمریکا افتاد. برای دنیا جای تعجب بود که با وجود اینکه اسراییل پایگاهای هسته ای عراق را در سال 1981بمباران کرده بود، عراق بدون توجه به کنترل های آژانس بین المللی انرژی هسته ای موفق شده بود برنامه پیش رفته ای در این زمینه داشته باشد.

پس از تسلیم عراق ، قرارداد آتش بسی که از سوی شورای امنیت سازمان ملل به عراق تحمیل شد مقرر داشت که بازرسان سازمان ملل متحد ، جدای از عملکرد آژانس بین المللی اتمی، با اختیارات تام، از همه نقاط مظنون در عراق دیدار کنند.

موضوع دومی که پیش آمد آفریقای جنوبی بود. این کشور به طور داوطلبانه اعلام کرد که برنامه پیش رفته ای دارد ، ولی تصمیم گرفته که جنبه های نظامی این برنامه را فورا قطع کند. این اعلام بیش از پیش نارسلیی نظام بازرسی آژانس بین المللی انرژی هسته ای را آشکار ساخت.
همزمان با شروع کنترول تاسیسات عراق در سال های 1993 و1994 در زمان پریزیدنت کلینتون در حالیکه یک سال به پایان اعتبار NPT باقی مانده بود ، با اصرار و ابتکار کشورهای غربی NPT به طور نامحدود تمدید گردید.

تمدید نا محدود NPT

تمدید نامحدود NPT اقدامی لازم و مهم بود ولی برای تقویت سیستم نظارت کافی نبود. کشورهای عضو استدلال کردند که NPT به صورت قبلی اش تاثیر لازم را نداشته و کنترل های آژانس موثر واقع نشده است. بعلاوه اطلاعات موجود نشان می داد که کشورهای دیگری نظیر برزیل ، تایلند و کره جنوبی و کره شمالی هم بشدت در پی دستیابی به استفاده های نظامی از انرژی هسته ای هستند. در نتیجه کشورهای عضو تصمیم گرفتند که NPT را با سند جدیدی به نام پروتکل الحاقی تکمیل کنند.
در حقوق بین الملل معمول است چنانچه نخواهید اصل سند را به علت مقرارت وقت گیر تغییر دهند، سند مجزایی تنظیم می کنند. پروتکل هم بر حلاف یک معاهده ، معمولا هم مذاکره و هم امضا و تصویبش می تواند بسیار سریع صورت گیرد.پروتکل الحاقی NPT در سال 1996 امضا و در سال 1997 لازم الاجرا شد. هدف در آن زمان این بود که پایان سال 2005 همه اعضای NPT به پروتکل الحاقی ملحق شوند.

پروتکل الحاقی چیست

قبل از تصویب پروتکل الحاقی ، اساس بر این بود که اگر آژانس بین المللی اتمی می خواست از تاسیسات هسته ای یک کشور عضو بازدید کند ، مطابق موافقتنامه پادمان با آن کشور آژانس باید مدتی قبل مقام های کشور مورد نظر را از قصد خود آگاه می کرد و تقاضای روادید برای بازرسان آژانس می نمود. این مقررارت فر صتی برای پنهان کاری احتمالی به کشورهای عضو می داد.

پروتکل الحاقی حدود اختیارات آژانش را برای بازرسی تاسیسات کشورهای عضو به طرز چشم گیری وسعت بخشید. نتیجه این افزایش اختیارات این است که آژانس می تواند بر اساس مقررات پروتکل عملا هر زمان که بخواهد فقریبا هر نقطه و تاسیساتی را بازدید کند. پروتکل این اختیار را به آزانس می دهد که با ضرب الاجل بسیار کوتاه ، در پاره ای موارد 24 ساعت ، به بازدید تاسیسات بپردازد و روادید لازم را در فرودگاه دریافت دارد. با این همه اختیارات آژانس نا محدود و بدون قید وشرط نیست. یکی از نتایج اصل برابری کشورها در حقوق بین الملل این است که یک سازمان نین المللی مجاز نیست که راسا هر جایی را در داخل یک کشور خواست بازدید نماید. هر کشوری اسرار نظامی دارد و یک سازمان بین المللی نه امکان و نه اجازه دارد که هر جا و هر کسی را که می خواهد ببیند. منظور این است که تاسیسات وتشکیلاتی که به نحوی با برنامه انرژی اتمی ممکن است ارتباط داشته باشند بتوانند مورد بازدید قرار گیرند. یکی از دلایلی که ایران تا همین هفته پیش اجازه نمی داد آژانس بین المللی از مجتمع پارچین بازدید کند این بود که این بود که این مجتمع یک تاسیس نظامی مرتبط به سپاه پاسداران است و ایران اصرار داشته است که در این مجتمع هیچ فعالیت هسته ای صورت نگرفته است. آژانس بین ا لمللی انرژی هسته ای بر اساس اطلاعاتی گروه های مخالف رژیم جمهوری اسلامی در اختیارش گذاشته نسبت به ماهیت فعالیت های این مجتمع سو ظن پیدا کرده و در خواست بازدید از آن را داشته است. ایران هم نهایتا ناچار شده به این بازدید تن بدهد.

در مورد پروتکل الحاقی این سو تفاهم موجود است که آژانس هر زمان بخواهد می تواند. هر چند بازرسی را بدون اطلاع قبلی به هر نقطه ای که می خواهد بفرستد. واقعیت این است که تعداد بازرسان مشخص است ، به هر حال باید حد اقل 24 ساعت قبلاز ورود بازرسان به کشور عضو اطلاع داده شود و بازدید از نقاطی که مورد توافق کشور عضو است صورت بگیرد. هر کشوری در داخل مرزهای خودش حاکمیت مطلق دارد و نباید و نمی تواند زیر بار دیکته یک کشور دیگر و یا یک سازمان بین المللی قرار بگیرد. در حال حاضر 70 کشور عضو پروتکل الحاقی هستند و به احتمال زیاد تا پایان سال جاری مسیحی هد ف اولیه که پیوستن همه اعضای NPT به پروتکل بود حاصل نمی شود نکته جالب اینکه نه آمریکا و نه روسیه که اصرار به عضویت ایران دارند ، خود به پروتکل الحاقی نپیوسته اند.